By Fr. Stamatis Skliris
From time immemorial, through the sprawling labyrinths of time, over the misty highlands of earth, across the vast expanses of space, through grandiose reflections of things past and future—likely and unlikely outcomes, murky speculations, cavernous fantasies, and foggy uncertainties of what exists, existed, will exist, or did not exist, or what is decreasing or increasing, or what is being conceived, or what is latently inconceivable—all races, all genders, all human societies, and every person individually who has wanted to be unique, who has wanted to be god, every single one of them has contributed to painting a portrait of God.
Both the believer and the unbeliever, both the primitive and the civilized have—consciously or inadvertently—chiseled the ineffable, molded the uncreated, sketched the unseen and insoluble riddle of the Person of the Most High, the Immeasurable One, Who is Everywhere and Nowhere, the Conjectured, the Intangible, Incorporeal Being that some pray is the “really Real” [o όντως Ών], the One Who is hidden behind what is seen, the External and Infinite of what is real, and the internal of hearts.
It does not matter what they call Him or Her or It (God? Deity? Divinity?). It does not even matter if they want it or not. What matters is the fact that everyone lives and acts believing in something “other,” waiting for something “other,” loving and attributing special value to something “other.” It almost seems as if they cannot live or act or do something themselves without belief and faith in something, without the love of something, without the expectation that something is coming. And every time they do something, make something, assume something, or dream something, it is as if they were attempting to reify the Hidden Intangible. In spite of its Intangible Essence, they attempt to express it with something tangible. Even when three people are working together to kill or rob a fourth person, they actually believe in love, which is precisely what they are going to murder. They believe and they love, because without elementary cooperation nothing can be done. So that which we are calling something like love is a fundamental presupposition of being. When those three are working together, each believes that the other will do that which he has promised to do. So faith is also a fundamental presupposition of being. Therefore, every act of love, cooperation, acceptance, trust, and faith is like etching the portrait of this sine qua non, of that which is without form. All of us are trying to sketch this, to depict that which is theoretical and inexpressible, to give shape to the amorphous. It is in the crux of this battle between man and his fate that the so-called arts lie. And, in an enigmatic way, the arts somehow manage to speak to the fundamental issue of ineffability. Different people, different cultures, and individual artists have contributed something to this ecumenical portrait that never stops being woven artistically throughout time.
Christianity has also participated in this perpetual effort with the image of the Son of God, Jesus Christ, the God-Man. The culmination of this figurative expression of the God-Man is the mural painted at a church’s highest point, in the dome. If we trace the historical development of the iconographic subject of the Pantocrator, the Almighty, we see that it began with the depiction of the Ascension, which marks the Apostles’ last experience with Christ is Galilee, where He left them His final counsels, where they received the message of His Second Coming and Judgment, and where He was borne into heaven by angels. The upper tier of the composition of the image of the Ascension was the core for the Pantocrator, Who is surrounded by airborne angels. This icon depicts a powerful risen eschatological Christ and not the humble historical Jesus who lived among humans as an equal. As He told His disciples after the Resurrection, He was given all authority in heaven and on earth. The word “Pantocrator” (as might be misunderstood in modern Greek) does not mean that He holds everything in His hands. From the ancient Greek word “κράτος” meaning power, we understand that the Pantocrator is the One who holds all power and authority. It is, in other words, the iconographic representation of the Lord’s words that “all power on heaven and earth has been given to me.” The Church’s Pantocrator, however, is characterized by two contradictory concepts. He has power, but He also leans down to human beings with love.
Byzantium’s 14th century made its own contribution to this iconographic theme within the framework of the so-called 2nd Byzantine Humanism which was expressed in painting mainly by the anonymous painter of Sopocani, by Michael and Eftychios Astrapas, and by Manuel Panselinos. They all somehow avoided the severe side of the issue and painted Christ with a beautiful face that expressed sympathy for human beings, with that which the Fathers of the Church called, theologically, “kenosis,” i.e., the emptying of the divine majesty and condescension to human humiliation. In this school we should also include Astrapas’ anonymous students, who did the iconography at Gracanica. They added, however, a detail that differentiates it from the other work of the time.
They painted a beautiful, robust Pantocrator, combining humanity and divine glory. But the look in His eyes has something special, which deserves special mention. The Pantocrator’s eyebrows are emphatically raised, so that Christ’s eyes are particularly focused on the believer, who converses in prayer with the God-Man. His raised eyebrows draw the facial muscles upward and create horizontal wrinkles which furrow the forehead. He “leans” over the viewer. He pays special attention to that person, not passing him over indifferently, but looking at him with wide-open eyes that raise the upper eyelids, wrinkling the forehead of the God-Man as if He loves man so deeply that He suffers with him, considering his plight, desiring to support him, to help him. Here we have the central idea and theological reality that characterizes the Astrapas school—God’s humanity. Gracanica’s uniqueness lies in the fact that the so-called Pantocrator, which inspires liturgical awe, is depicted not just as the God-Man—i.e., God who assumed human nature—but as Co-Man, identifying Himself with man in his suffering and helplessness, identifying Himself with human pain through His suffering on the Cross and His humiliating death. Through His philanthropic gaze, the majestic Pantocrator lowers Himself and meets His creation. The eternal and infinite meets the finite in a particular place and time, within history, where they reconcile within the same fate.
This composition, with its wrinkles in the forehead, was not repeated in other Byzantine churches, perhaps because its boldness brought it to the threshold of the psychologization of the divine drama. The drama of the Cross is not confined to the human emotions of pain and torment, but within the Church’s liturgy is illuminated by the overcoming of tragedy by the Resurrection of Christ, who thus becomes the Savior of both man and all creation. Gracanica’s Pantocrator is, therefore, truly unique, since it was not copied from anyone. It is original and loving, and for this reason it constitutes a portrait of God, as Christ’s wonderfully loving eyes have revealed it to human beings. The riddle of human destiny finds its solution in the Pantocrator’s theandric gaze.
ΙΔΙΑΙΤΕΡA XAΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΤΗΣ GRACANICA
Επί αιώνες και αιώνες, μέσα απ’ τα απροσμέτρητα δαιδαλώδη μονοπάτια του χρόνου, πάνω από τα ερεβώδη χαοτικά υψίπεδα του χώρου, διά μέσου των αχανών αβυσσαλέων συμπάντων, μέσω των μεγαλειωδών αντικατοπτρισμών των παρελθόντων και των μελλόντων, των πιθανών και των απιθάνων εκβάσεων και σκοτεινών εικασιών και σπηλαιωδών φαντασιώσεων και ομιχλωδών αβεβαιοτήτων περί του τί υπάρχει ή υπήρξε ή θα υπάρξει ή δεν υπήρξε ή φθίνει ή αυξάνει ή συλλαμβάνεται ή λανθάνει ως ασύλληπτο, όλες οι φυλές, όλα τα γένη, όλες οι κοινωνίες των ανθρώπων κι ο κάθε ξεχωριστός άνθρωπος που θάθελε νάναι μοναδικός, που θάθελε ν’αναι θεός, όλοι μα όλοι συμβάλλουν στη φιλοτέχνηση του πορτραίτου του Θεού. Πιστοί ή άπιστοι, πρωτόγονοι ή πολιτισμένοι, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, σμιλεύουν το άρρητο, πλάθουν το άκτιστο, σκιαγραφούν το απρόβλεπτο και άλυτο αίνιγμα του Προσώπου του Ύψιστου, του Απροσμέτρητου, του Απανταχού και Ουδαμού, του Υποτιθέμενου, του Αψηλάφητου, του Ασώματου, του Όντος που μερικοί εύχονται νάναι ο όντως Ών, του Κρύφιου και Όπισθεν των ορωμένων, του Έξωθεν και Επέκεινα των υπαρκτών, και ένδοθεν των καρδιών.
Δεν ενδιαφέρει αν ονομάζουν ή πως ονομάζουν Τον ή Την ή Το (Τον Θεό; Την Θεότητα; Το Θείον;). Δεν ενδιαφέρει ούτε αν το θέλουν ή όχι. Ενδιαφέρει το γεγονός πως όλοι ζουν και δρουν πιστεύοντας σε κάτι «ΑΠΕΞΩ» και περιμένοντας κάτι «ΑΠΕΞΩ» και αγαπώντας και αποδίδοντας μοναδική αξία σε κάτι «ΑΠΕΞΩ». Μοιάζει σαν να μην μπορούν να ζήσουν ή σαν να μήν μπορούν να δράσουν, να πράξουν, να κάνουν κάτι αφεαυτών, χωρίς την παραδοχή, την πεποίθηση , την πίστη σε κάτι, χωρίς την αγάπη προς κάτι, χωρίς την προσμονή πως κάτι περιμένουν νάρθει. Και κάθε φορά που κάτι κάνουν, κάτι φιάχνουν, κάτι υποθέτουν ή ονειρεύονται ή φαντάζονται ή φιλοκαλούν, είναι σαν να αποπειρώνται να αισθητοποιήσουν τον Αναφή Κρυπτόμενον. Σε πείσμα της Αψηλάφητης Ουσίας προσπαθούν να την εκφράσουν με κάτι ψηλαφητό. Ακόμη και την ώρα που τρεις άνθρωποι συνεργάζονται για να σκοτώσουν ή να ληστέψουν έναν τέταρτο, στην πραγματικότητα πιστεύουν στην αγάπη, την οποία ακριβώς πάνε να δολοφονήσουν. Πιστεύουν και αγαπούν, διότι χωρίς στοιχειώδη συνεργασία δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Άρα αυτό που λέμε κάπως σαν αγάπη είναι θεμελιακή προϋπόθεση του είναι. Αλλά και την ώρα που συνεργάζονται δεν κάνουν τίποτ’ άλλο απ’ το να πιστεύουν πως αυτό που τους υποσχέθηκε ο συνεργάτης θα πραγματοποιηθή. Άρα η πίστη είναι κι αυτή θελεμελιακή προϋπόθεση του είναι. Και με κάθε πράξη αγάπης, συνεργασίας, αποδοχής, εμπιστοσύνης, παραδοχής, πίστης είναι σαν να αισθητοποιούν το πορτραίτο αυτού του εκ των ων ουκ άνευ, που είναι άνευ μορφής, αλλά όλοι αποπειρώμαστε να το σχεδιάσουμε, αυτο το υποτιθέμενο και ανείκαστο να το εικάσουμε και το ασχημάτιστο να το σχηματίσουμε. Εν πάση περιπτώσει σ’ αυτή την αναμέτρηση του ανθρώπου με τη μοίρα του συναντώνται οι λεγόμενες τέχνες. Και με αινιγματικό τρόπο πάνε να πουν κάτι πάνω στο κεφαλαιώδες θέμα του Άρρητου. Και οι διάφοροι λαοί κι οι διάφοροι πολιτισμοί και οι επιμέρους δημιουργοί συνεισφέρουν απο κάτι σ’ αυτό το οικουμενικό πορτραίτο που δεν σταματάει να υφαίνεται καλλιτεχνικά μέσα στους ατελεύτητους αιώνες.
Σ αυτή την αέναη προσπάθεια συμμετέχει ο Χριστιανισμός με την ΕΙΚΟΝΑ του Υιού του Θεού, του Ιησού Χριστού, του Θεανθρώπου. Αποκορύφωμα αυτής της εικαστικής έκφρασης του Θεανθρώπου είναι η τοιχογραφία που ζωγραφίζετσαι στο υψηλότερο σημείο των εκκλησιών, στον τρούλλο. Το εικονογραφικό θέμα του Παντοκράτορα, αν το παρακολουθήσουμε στην ιστορική εξέλιξή του, ξεκινάει απο την εικόνα της Αναλήψεως που εικονίζει το τελευταίο βίωμα που είχαν οι Απόστολοι από τον Χριστό στη Γαλιλαία, όπου τους άφησε τις τελευταίες Του υποθήκες, έλαβαν το μήνυμα της Δευτέρας Ελεύσεώς Του και Κρίσεως και ηρπάγη από αγγέλους στον ουρανό. Το άνω διάζωμα της συνθέσεως της της εικόνας της Αναλήψεως απετέλεσε τον πυρήνα του Παντοκράτορα, ο Οποίος περιβάλλεται από αιωρούμενους αγγέλους. Πρόκειται για εικόνα που αποκαλύπτει τον Ισχυρό Αναστημένο Εσχατολογικό Χριστό και όχι τον ταπεινό ιστορικό Ιησού που περνούσε ανάμεσα στους ανθρώπους σαν ίσος προς ίσους. Όπως είπε στους μαθητές Του μετά την Ανάσταση, Του εδόθη πάσα εξουσία εν ουρανώ και επί γης. Η ίδια η λέξη Παντοκράτωρ δεν σημαίνει (όπως θα μπορούσε να παρεξηγηθή στην νέα ελληνική) πως κρατάει στα χέρια Του τα πάντα. Από την αρχαιοελληνική λέξη κράτος που σημαίνει δύναμη, καταλαβαίνουμε πως Παντοκράτωρ είναι Αυτός που κατέχει κάθε δύναμη και εξουσία. Είναι δηλαδή αυτός ο εικονογραφικός όρος ακριβής απόδοση του λόγου του Κυρίου «εδόθη μοι πάσα εξουσία (δηλ. δύναμη) εν ουρανώ και επί γης» . Ο Παντοκράτωρ της Εκκλησίας όμως χαρακτηρίζεται από δύο αντιφατικές μεταξύ τους έννοιες. Έχει δύναμη, αλλά ταυτόχρονα σκύβει και πάνω απ’ τον άνθρωπο με αγάπη.
Ο ΙΔ΄ αι. του Βυζαντίου συνεισέφερε τη δική του συμβολή στο εικονογραφικό αυτό θέμα μέσα στα πλαίσια του λεγόμενου Β΄ Βυζαντινού Ουμανισμού που εκφράστηκε στη ζωγραφική κυρίως από τον ανώνυμο ζωγράφο του Σοπότσανι, από τούς Μιχαήλ και Ευτύχιο Αστραπά και τον Μανουήλ Πανσέληνο. Όλοι αυτοί παρέκαμψαν κάπως την αυστηρότητα του θέματος και ζωγράφισαν Χριστούς με όμορφο πρόσωπο που εκφράζει την συμπάθεια προς τον άνθρωπο. Αυτο που θεολογικά ονομάζουν οι Πατέρες της Εκκλησίας ως «κένωση» του θεού, δηλαδή άδειασμα από το θεϊκό μεγαλείο και κάθοδο προς την ανθρώπινη ταπείνωση. Σ’ αυτή τη σχολή εντάσσονται και οι ανώνυμοι μαθητές του Αστραπά που αγιογράφησαν την Gracanica. Πρόσθεσαν όμως και μία λεπτομέρεια που διαφοροποιεί το έργο αυτό από τα άλλα μνημεία της εποχής.
Ζωγράφισαν έναν Παντοκράτορα όμορφο, εύρωστο, που συνδυάζει ανθρωπιά και θεϊκό μεγαλείο. Όμως το βλέμμα των ματιών Του έχει κάτι το ιδιαίτερο, στο οποίο αξίζει να σταθούμε. Τα φρύδια του Παντοκράτορα είναι υψωμένα με έμφαση, ώστε τα μάτια του Χριστού δίνουν ιδιέταίρη προσοχή στον πιστό, ο οποίος συνδιαλέγεται προσευχητικά με τον Θεάνθρωπο. Τα υπερυψωμένα φρύδια παρασύρουν τους μύες του προσώπου προς τα επάνω και δημιουργούν οριζόντιες ρυτίδες που αυλακώνουν το μέτωπο. «Σκύβει» πάνω απ’ τον άνθρωπο. Του δίνει αξία, δεν τον προσπερνά αδιάφορα, τον κοιτάζει με ορθάνοιχτα μάτια που καθως ανοίγουν και υψώνουν τα πάνω βλέφαρα ρυτιδώνουν το μέτωπο του θεανθρώπου σαν να αγαπάει βαθειά τον άνθρωπο μέχρι του σημείου να συμπάσχει μαζί του, να σκέπτεται την κατάστασή του, να θέλει να τον στηρίξει, να τον βοηθήσει. Έχουμε εδώ την κεντρική ιδέα και θεολογική πραγματικότητα που χαρακτηρίζει τη σχολή Αστραπά, την ανθρωπιά του Θεού. Το ιδιαίτερο της Gracanica είναι πως ο ονομαζόμενος Παντοκράτωρ ο εμπνέων λειτουργικά δέος, αποδεικνύεται στην εικονογραφική πράξη όχι απλά Θεάνθρωπος, δηλαδή Θεός που προσέλαβε και την ανθρώπινη φύση, αλλά ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΣ ταυτιζόμενος με τον άνθρωπο στο βάσανο και την ανημπόρια του , ταυτιζόμενος με τον ανθρώπινο πόνο διά του σταυρικού μαρτυρίου και του ταπεινωτικού θανάτου Του. Ο μεγαλόπρεπος Παντοκράτορας μέσα απ’ το φιλάνθρωπο βλέμμα Του μικραίνει και συναντά το πλάσμα Του. Ο αιώνιος και επέκεινα συναντά τον πεπερασμένο μέσα στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, μέσα στην ιστορία, όπου φιλιώνουν μέσα στην ίδια μοίρα.
Ο ζωγραφικός αυτός χειρισμός με τις ρυτίδες στο μέτωπο δεν επαναλήφθηκε σε άλλες βυζαντινές εκκλησιές, ίσως γιατί η τόλμη του τον φέρνει ένα βήμα πριν από την ψυχολογικοποίηση του θείου δράματος. Το δράμα του Σταυρού δεν εξαντλείται στα ανθρώπινα συναισθήματα του πόνου και του μαρτυρίου, αλλά μέσα στη λειτουργία της Εκκλησίας φωταγωγείται από την υπέρβαση του τραγικού διά της Αναστάσεως του Χριστού που αναδεικνύεται έτσι Σωτήρας του ανθρώπου και της κτίσεως. Είναι, λοιπόν, ο Παντοκράτορας της Gracanica μοναδικός, διότι δεν αντιγράφτηκε από κανέναν. Είναι πρωτοπορειακός, αγαπητικός, και γιαυτό αποτελεί την προσωπογραφία του Θεού, οπως την αποκαλύπτουν στον άνθρωπο τα υπέροχα αγαπητικά μάτια του Χριστού. Το αίνιγμα της ανθρώπινης μοίρας λύνεται μέσα στο θεανδρικό βλέμμα του Παντοκράτορα.